13 lutego 2020 r. w Czytelni Głównej Krośnieńskiej Biblioteki Publicznej w Krośnie odbył się wykład dra Piotra Łopatkiewicza „Najnowsze ustalenia chronologiczne i fundatorskie w zakresie drewnianej architektury kościelnej XV wieku w Polsce południowo-wschodniej”. Spotkanie zorganizowane zostało przez Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Krośnieńskiej w Krośnie.
Podczas wykładu dr Piotr Łopatkiewicz przedstawił wyniki badań, które pozwalają na nowo spojrzeć na chronologię oraz zagadnienia fundatorskie dotyczące piętnastowiecznych małopolskich świątyń drewnianych.
W 1998 r. prof. dr hab. Marek Krąpiec i dr Piotr Łopatkiewicz prowadzili badania w kościele w Haczowie. Pozwoliły one stwierdzić, że haczowska świątynia datowana przez Ryszarda Brykowskiego na koniec XIV w., w rzeczywistości wzniesiona została ok. 1459 r.
Natomiast badania - prowadzone w 2001 r. przez prof. dra hab. Tomasza Ważnego i dra Piotra Łopatkiewicza - w kościele w Humniskach, dowiodły że świątynia datowana dotychczas na 1409 r., wzniesiona została ok. 1462 r.
W 2018 r. prof. dr hab. Marek Krąpiec i dr Piotr Łopatkiewicz prowadzili badania w kościele w Domaradzu. Okazało się, że datowany na koniec XV w. kościół, wzniesiony został co najmniej pół wieku wcześniej - w latach 1443-1444. Jest to w chwili obecnej najstarszy kościół drewniany w Małopolsce.
Jak mówił podczas spotkania dr Piotr Łopatkiewicz, nowe ustalenia chronologiczne rzucają istotne światło na zagadnienia fundatorskie, które w kontekście średniowiecznych kościołów drewnianych nie były dotąd praktycznie podejmowane.
Fundatorem kościołów drewnianych (w dobrach biskupich) był niewątpliwie bp Piotr Chrząstowski h. Kościesza (1436-1452). Z jego inicjatywy powstały kościoły więźbowo-zaskrzynieniowe w Brzozowie (spalony w 1657 r.), Równem (zburzony ok. 1905 r.) i Domaradzu (przebudowany końcem XIX w.). Również następca bpa Chrząstowskiego - bp Mikołaj Błażejowski h. Odrowąż (1452-1474) - prowadził działalność fundatorską, z jego fundacji pochodzą kościoły w Bliznem (lata 60-te XV w.), Golcowej (ok. 1470 r.) i Lubatowej (ok. 1470 r.).
Kościoły w Odrzykoniu, Komborni i Jasienicy zbudowano z inicjatywy rycerskiej rodziny - Kamienieckich h. Pilawa (Henryka Kamienieckiego oraz jego synów Mikołaja, Marcina, Jana i Klemensa).
Świątynię we Frysztaku (zburzoną ok. 1920 r.) ufundował Mikołaj Frysztacki h. Radwan. Kościół w Klimkówce (zburzony w poł. XIX w.) stanowi fundację Andrzeja Sienińskiego h. Dębno, natomiast kościół w Humniskach - Jerzego Humnickiego.
Kościoły w dwóch wsiach królewskich w Haczowie (ok. 1459 r.) oraz Iwoniczu (ok. 1464 r.) łączyć należy z fundacjami Kazimierza Jagiellończyka, które w Haczowie realizował w imieniu monarchy rajca krośnieński Mikołaj Klukwicz, zaś w Iwoniczu - Marcin Iwaniecki.
Królewską fundacją (prowadzoną być może nawet z inicjatywy samego Kazimierza Wielkiego) był najpewniej kościół w Krościenku Wyżnem k. Krosna, wzniesiony prawdopodobnie w 3. ćwierci XIV w., gruntownie rozbudowany i przebudowany w XVII w. (zburzony w 1911 r.). Świątynia, zbudowana jeszcze z półokrąglaków, a nie z popularnej od pocz. XV w. jodłowej kantówki, reprezentowała inny, wcześniejszy etap rozwoju drewnianej architektury kościelnej w Małopolsce i została zbudowana w okresie, w którym system więźbowo-zaskrzynieniowy-zaczepowy nie był jeszcze znany i stosowany. Kościół w Krościenku stanowił - jak się zdaje - ostatni już, całkowicie archetypiczny przykład rozwiązań technologicznych i konstrukcyjnych stosowanych w małopolskiej drewnianej architekturze kościelnej okresu ostatnich Piastów.
Joanna Łach
