19 maja 2022 r. w Czytelni Głównej Krośnieńskiej Biblioteki Publicznej odbył się wykład historyka dra Andrzeja Gerlacha poświęcony dynastii Jagiellonów. Spotkanie zorganizował Zarząd Krośnieńskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku.
Dr Andrzej Gerlach przedstawił sylwetkę czwartej i ostatniej żony króla Władysława Jagiełły - Zofii Holszańskiej, zwanej Sonką.
Sonka wywodziła się po ojcu z litewskiego rodu, z rodziny prawosławnej. Jej matka - także Litwinka - była bratanicą króla Jagiełły. W 1422 r. w Nowogródku Sonka przeszła na katolicyzm, na chrzcie otrzymała imię Zofia. Następnie odbyły się uroczystości weselne. Młodziutka, około siedemnastoletnia Sonka poślubiła znacznie starszego od siebie Jagiełłę.
Pierwsze dwa lata jej pobytu w Polsce to okres adaptacji oraz zdobywania wpływów na dworze - zakończony niewątpliwie sukcesem - koronacją, która odbyła się w 1424 r. i stała się wielkim zjazdem monarchów.
Pozycję królowej dodatkowo wzmocniły narodziny pierworodnego syna - Władysława (1424 r.). W 1426 r. przyszedł na świat drugi syn - Kazimierz, który zmarł w następnym roku. W 1427 r. urodził się trzeci syn - również Kazimierz.
Władysław Jagiełło - za ofiarowanie męskiego następcy tronu - hojnie obdarował żonę. Zapisał jej dwie wsie w województwie sandomierskim: Zagość i Bogucie oraz wiano w wysokości 20 000 grzywien groszy praskich, zabezpieczonych na Radomiu, Sączu, Bieczu, Żarnowcu, Sanoku, Inowrocławiu i Nieszawie.
Już kilka miesięcy po urodzeniu Władysława, między parą królewską a możnowładcami rozpoczął się spór o następstwo tronu dla królewicza i władzę dla Sonki, jako regentki po śmierci Jagiełły. W świetle tego konfliktu należy rozpatrywać dwa poważne oskarżenia skierowane w stronę Zofii Holszańskiej: pierwsze - o zdradę małżeńską, drugie - o otrucie królewny Jadwigi - córki Jagiełły. Jednakże dworskie spiski nie udały się. Pomimo zarzutów, przeciwnicy nie pokonali królowej, która nadal dążyła do osadzenia Władysława na tronie.
W 1434 r. spełniło się jej marzenie - dziesięcioletni syn Władysław (po śmierci ojca) został królem Polski.
W 1440 r. królowa wdowa musiała rozstać się z synami: Władysław został królem Węgier i wyjechał do swojego drugiego królestwa, natomiast Kazimierz odziedziczył Wielkie Księstwo Litewskie.
W następnych latach Sonka przeniosła się do Sanoka, gdzie administrowała swoim prywatnym majątkiem.
Zmarła w 1461 r., najprawdopodobniej w wyniku powikłań po doznanym udarze.
Zofia Holszańska była silną, inteligentną i ambitną kobietą. Bez wątpienia przyczyniła się do rozwoju osadnictwa i ożywienia gospodarczego ziemi sanockiej. Zajmowała się też mecenatem kulturalnym. W 1453 r. na jej polecenie zaczęto tłumaczyć Biblię. Przekładu z języka czeskiego na język polski dokonał kapelan Jędrzej z Jaszowic. Tłumaczenie to, zwane „Biblią królowej Zofii”, jest najstarszym polskim tłumaczeniem Pisma Świętego.
