24 listopada 2022 r. w Czytelni Głównej Krośnieńskiej Biblioteki Publicznej odbył się wykład dra Andrzeja Gerlacha „Cystersi w życiu polskiego Kościoła”. Spotkanie zorganizowane zostało przez Zarząd Krośnieńskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku.
W czasie wykładu dr Andrzej Gerlach przedstawił historię powstania zakonu cysterskiego i jego wpływ na dzieje Kościoła w Europie i w Polsce. Wymienił też najważniejsze zabytki architektury cysterskiej w Polsce.
Cystersi to zakon mniszy założony w XI w. we Francji. Nazwę swą przyjął od pierwszej siedziby w Cîteaux (łac. Cistericum) - miejscowości leżącej w Burgundii w pobliżu Dijon. Ojcami założycielami zakonu - na których czele stał opat Robert z klasztoru w Molesmes - byli mnisi benedyktyńscy niezadowoleni z rozprężenia i nieprzestrzegania reguły św. Benedykta z Nursji. Następcą św. Roberta był św. Alberyk, zastąpiony z kolei przez św. Stefana Hardinga - twórcę i organizatora reguły i zakonu cystersów. Nowa reguła wymagała od zakonników całkowitej ascezy oraz wyrzeczenia się wszelkich dóbr doczesnych. Podstawą utrzymania mnichów stała się własna praca na roli.
Do prężnego rozwoju zakonu przyczynił się św. Bernard z Clairvaux, który w 1112 r. wstąpił do klasztoru w Cîteaux (wraz z 30 towarzyszami). W 1115 r. wysłano Bernarda - jako opata założyciela - do klasztoru w Clairvaux - i od tamtej pory datuje się spektakularny rozwój zakonu cystersów.
W 1120 r. cystersi osiedlili się we Włoszech, w 1123 r. w Niemczech, w 1128 r. w Anglii, a w połowie XII w. także w Niderlandach, Hiszpanii, Austrii, Szkocji, Irlandii, Szwajcarii, Portugalii, Szwecji, Norwegii, Danii, Czechach i Polsce.
Zaczęli odgrywać znaczącą rolę w Kościele. Z cysterskiego zakonu pochodzili papieże - Eugeniusz III (1145-1153) i Benedykt XII (1334-1342) - oraz liczni kardynałowie i biskupi.
Cystersi przyczynili się też do rozwoju gospodarczego średniowiecznej Europy. Mając do dyspozycji zwarte i duże posiadłości oraz zdyscyplinowaną, darmową i liczebną siłę roboczą, zajmowali się wszystkimi odmianami rolnictwa. Uprawiali nieużytki, hodowali zwierzęta, trudnili się też warzelnictwem piwa, młynarstwem, tkactwem i innymi rzemiosłami.
Złotą epoką dla cystersów był XII w. Nim jednak dobiegł końca, wiele opactw zaczęło łamać podstawowe zasady i reguły, gromadząc majątek i bogactwa.
Na ziemiach polskich w XII i XIII w. założono 25 opactw cysterskich. Pierwsze klasztory powstały w Brzeźnicy (obecnie Jędrzejów) i w Łeknie w pobliżu Wągrowca.
Upadek zakonu cystersów w Polsce nastąpił w okresie zaborów. Na przełomie XVIII i XIX w. dokonano kasaty zakonu we wszystkich trzech zaborach.
Obecnie opactwa cysterskie funkcjonują w Krakowie Mogile, w Jędrzejowie, Szczyrzycu, Wąchocku, cystersi prowadzą też parafie w Oliwie, Henrykowie i Sulejowie.
Joanna Łach
